شاید از میان جشن های بسیاری که در دوران باستان برگزار می شده ، تنها نوروز جایگاه خود را حفظ کرده باشد. گردآوری این مقاله به ریشه یابی عید نوروز در تاریخ ایران در آثار ابوریحان بیرونی می پردازد. وی دانشمندی بزرگ در زمان خود بوده و به حتم یکی از بهترین افراد برای تحلیل این مسائل در آن دوران است...
گروه فرهنگ: جشن سده یک جشن زرتشتی نیست و در سده های نخستین هجری شمسی جشنی فراگیر و ملی بوده است.
میرجلال الدین کزازی با اعلام این مطلب افزود: در کتاب های تاریخی از برگزاری این جشن بسیار سخن رفته است. برای نمونه در تاریخ می خوانیم که مردآویج که از امیران زیاری بود و به فرهنگ ایرانی بسیار باورمند، نخست بار در ایران نو جشن سده را با شکوه بسیار در اصفهان برپا می داشت. بیهقی نیز در تاریخ خود نوشته است که سلطان مسعود غزنوی نیز جشن سده را آنچنان برگزار کرده بود که فروغ آتش سده را از دو فرسخی می توانسته اند دید.
وی افزود: برای فراگیر کردن جشن سده باید این نکته را بر همگان روشن بگردانید که جشن سده جشنی زرتشتی نیست و اگر زرتشتیان آن را برگزار می کنند به دلیل این است که به جشن های ایرانی دلبستگی دارند.
وی افزود: جشن سده یک پدیده فرهنگی است و مانند هر پدیده دیگری می توان با بهره جستن از رسانه های همگانی ایرانیان را با آن آشنا گردانید.
فریدون جنیدی نیز که در حاشیه برگزاری مراسم جشن سده با ما سخن می گفت با تاکید بر اینکه جشن سده تنها یک آیین زرتشتی نیست و ریشه در تمدن باستانی ایران دارد، گفت:عمومی کردن جشن سده تنها از راه حمایت ملی ممکن است.
وی افزود: باید از طریق رسانه های گروهی انعکاس اخبار جشن سده را تقویت کرد تامردم با این واقعیت آشنا شوند که سده جشن همه ایرانیان است.
جنیدی افزود:جشن سده واقعه کوچکی نیست اما برای همگانی کردن آن امکاناتی جز تبلیغ در دست نداریم. بنابراین باید از همین امکان استفاده کینم.
کورش نیکنام نماینده زرتشتیان در مجلس شورای اسلامی نیز گفت: اکتشافات و اختراعات هر ملتی باعث افتخار آنان است و جشن سده به اعتبار کشف آتش توسط انسان باستانی ایرانی، افتخار همه ایرانیان است.
وی افزود: آنچه جای سوال است این است که چرا تنها زرتشتیان دهم بهمن ماه را جشن می گیرند. در تمام ادیان الهی آتش مقدس شمرده می شود و فصل مشترک زندگی همه انسان هاست. آتش افروزی دلیل زرتشتی بودن این آیین نیست همانطور که شمع روشن کردن بر مزار درگذشتگان و صلوات فرستادن به هنگام روشنایی نزد شیعیان ایرانی نیز یک آیین زرتشتی نیست.
وی افزود: با انعکاس این مسائل می توانیم جوانان را با سنت های نیاکان خود آشنا و دین خود را نسبت به آنان ادا کنیم.
جشن سده به قدمت آتش
ابوریحان در کتاب التفهیم درباره وجه تسمیه جشن سده می نویسد: "سبب نام سده چنانست که از آن تا نوروز پنجاه روز است و پنجاه شب".
گروه فرهنگ، حامد کاظم زاده : جشن سده یکی از جشن‌هایی است که نه تنها از لحاظ مذهبی اهمیت دارد، بلکه در میان عامه مردم نیز بدان توجه فراوان می‌شد و به همین سبب یاد آن نیز از خاطر ایرانیان محو نشده است و با جزئی‌ترین توجهی، ممکن هست که آنرا به همان شکوه دیرین باز گرداند. این جشن یکی از بزرگترین جشنهای آتش است که از روزگاران کهن در ایران مرسوم بوده است. آتش یکی از آن عناصری است که کشف و ایجاد آن در تمدن و ترقی حیات بشری تأثیر بسزائی داشته و به همین جهت خاطرة اکتشاف آن چون خاطرة عزیزترین موهبتی در ذهن آدمی پایدار مانده است.
اشتقاق سده
چون جشن سده مانند جشنهای فروردین و تیرگان و مهرگان و… از عهد ساسانی به یادگار مانده است، بی‌شک در زبان پهلوی نامی داشته است و ظاهراً جشن مزبور در آن زمان «ستک» (satak) یا «سدهگ» (sakhag) خوانده می‌شده که تازیان آن را معرب کرده «سدق» و «سذق» می گفتند که بعدها به سده معروف شد.
سده به معنی منسوب به شمارة صد است و اینکه در فرهنگ‌های پارسی آن را به معنی آتشی با شعله های بلند گرفته‌اند، معنی مجازی و فرعی است که به مناسبت جشن سده که از قدیم رایج بوده است. شاید نظر به آتش‌افروزی‌های بزرگی که در جشن سده مرسوم بوده است چنین معنی مجازی را از کلمة سده برداشت کرده باشند.
وجه تسمیه سده
بیرونی در رابطه با ارتباط جشن و عدد صد در کتاب التفهیم چنین می‌نویسد: «… و نیز گفته‌اند که اندر این روز از فرزندان پدر نخستین (آدم) صد تن تمام شدند.» و گردیزی مؤلف زین‌الاخبار آورده: «سدة بزرگ، چنین گویند مغان که اندر این روز سد مردم تمام شده بود از نسل میشی و میشیانه و ایشان دو مردم نخستین بودند، چنانکه مسلمانان گویند آدم و حوا، مغان را آن دو تن بودند.» در برهان قاطع اشاره به آن دارد که واضع این جشن کیومرث است. در چنین روزی فرزندان وی به صد تن رسیدند و چون بالغ شدند در شبِ این روز جشن گرفتند و همه را کدخدا کرد و فرمود که آتش بسیار افروختند و بدان سبب آن را سده گویند.
در برخی از منابع این جشن را به هوشنگ بن سیامک نسبت می‌دهند و بعضی گویند هوشنگ که پسر چهارم آدم (ع) است یعنی به چهار پشت به آدم (ع) می‌رسد، روزی با صد کس بطرف کوهی رفت، ناگهان ماری بزرگ بنظرش درآمد و چون هرگز مار ندیده بود بشگفت آمد و گفت جمیع جانوران متابعت ما می‌کنند، همانا این جانور دشمن ماست که سر از اطاعت پیچیده، سنگی برداشت و بر جانب مار انداخت، آن سنگ خطا شد و بر سنگ دیگر خورد، آتش از آن بجست و بر خش و خاشاک افتاد و مار بسوخت، چون در آن زمان هنوز آتش ظاهر نشده بود هوشنگ با همراهان از پیدا شدن آتش خرم و شادان گردید و گفت این نور خداست که دشمن ما را کشت و بسجده رفت و شکر ایزد به جای آورد و آتش را قبلة خود ساخت و در آن روز جشن بزرگی گرفت.
ابوریحان در التفهیم نوشته: « اما سبب نامش سده چنانست که از آن تا نوروز پنجاه روز است و پنجاه شب.» و نیز در زین‌الاخبار آمده که بعضی گفته‌اند میان این روز و میان نوروز صد شبانه روز است یعنی پنجاه روز و پنجاه شب، بر این سبب سده نام کردندش.
هنگام سده
این جشن معمولاً روز دهم (آبان روز) از ماه بهمن گرفته می‌شده است و همة مورخین و فرهنگ نویسان بدان اشاره کرده‌اند و در آن شب که میان روز دهم و روز یازدهم است به آتش‌افروزی مبادرت می‌ورزیده‌اند . سده در مآخذ موجود نام شب است نه نام روز و ظاهراً این جشن که آتش‌افروزی در آن مرسوم بوده در شب پیش از روز نود و نهم زمستان (پنجماهه) واقع می‌شده و در حقیقت می‌توان گفت که در پایان آذر روز یا نهم از ماه بهمن این جشن صورت می‌گرفته است.
شامل 3 صفحه word
واژه سده : بیشتر دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد می دانند. ابوریحان بیرونی می نویسد: “سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند، میان آن و پایان سال عدد صد بدست می آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث، پدر نخستین، درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند” و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده : “شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید .”
نظر دیگر اینکه سده معروف، صدمین روز زمستان از تقویم کهن است، زمستان در تقویم کهن 150 روزه و تابستان 210 روزه بوده است و برخی گفته اند که این تسمیه به مناسبت صد روز پیش از به دست آمدن محصول و ارتفاع غلات است.
زنده یاد استاد مهرداد بهار معتقد است که واژه سده از فارسی کهن به معنی پیدایش و آشکار شدن آمده و آن را برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز تولد خورشید (یلدا) دانسته و می نویسد: … جشن سده سپری شدن چهل روز از زمستان و دقیقا در پایان چله بزرگ قرار دارد. البته به جشنی دیگر که در دهم دی ماه برگزار می شده و کمابیش مانند جشن سده بوده هم باید توجه کنیم که در آن نیز آتش ها می افروختند. اگر نخستین روز زمستان را پس از شب یلدا – تولد دیگری برای خورشید بدانیم، می توان آنرا هماهنگ با جشن گرفتن در دهمین و چهلمین روز تولد، آیین کهن و زنده ایرانی دانست. (در همه استان های کشور و سرزمین های ایرانی نشین، دهم و چهلم کودک را جشن می گیرند) و این واژه “sada”(اسم مونث) که به معنی پیدایی و آشکار شدن است ، در ایران باستان sadok و در فارسی میانه sadag بوده و واژه عربی سذق و نوسذق (معرب نوسده) از آن آمده است.
پیشینه اسطوره ای پیدایش آیین و جشن سده: از اسطوره های جشن سده تنها یکی به پیدایش آتش اشاره دارد. فردوسی می گوید: هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت و کار، کندن کاریز، کاشتن درخت … را به او نسبت می دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد. اما از برخورد سنگها جرقه ای زد و آتش پدیدار شد. هم در کتاب “التفهیم” و هم “آثارالباقیه” ابوریحان، از پدید آمدن آتش سخنی نیست بلکه آنرا افروختن آتش بر بامها می داند که به دستور فریدون انجام گرفت و در نوروزنامه آمده است که : “آفریدون … همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند، پسندیدند و از جهت فال نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز، آیین آن پادشاهان نیک عهد را در ایران و دور آن به جای می آورند.”
نوشته‌های رضا مرادی غیاث آبادی در زمینه فرهنگ ایران باستان و اختر‌باستان‌شناسیچه عاملی مانع گسترش جشن سده در ایران است؟
یکی از ویژگی‌های مهم جشنهای ایرانی در این است که برخلاف بسیاری از ملل گوناگون، برگرفته از دستورهای دینی و مذهبی نبوده و بیشتر از پدیده‌های اقلیمی، اجتماعی و کیهانی تأثیر پذیرفته‌اند. اما همواره و در طول زمان، پیروان برخی ادیان کوشش کرده‌اند تا جشنهای مهم و گسترده را به هر شکل ممکن به دین دوست‌داشته خود پیوند زنند، به آن رنگ و بوی مذهبی بدهند و جامه‌ای تازه بر تن آن بپوشانند. یکی از تازه‌ترین چنین تغییرات و تحریف‌هایی، انتساب جشن سده به سنت دینی زرتشتیان است.
پیش از این در مقاله «جشن سده» به این نکته پرداختم که این آیین یکی از کهن‌ترین جشنهای شناخته‌شده و ملی ایران است که متعلق به همه مردم و منحصر به هیچیک از اقوام و ادیان نیست. از این جشن در هیچیک از متون زرتشتی نامی برده نشده و تا چند سال اخیر توسط آنان برگزار نمی‌شده است. از همین روی دانسته می‌شود که جشن سده بر خلاف خواست موبدان زرتشتی عصر ساسانی و دوره‌های پس از آن بوده است.
اما در دوران معاصر و همزمان با توجه و علاقه روزافزون جوانان ایران به آیین‌ها و فرهنگ ملی، خوشبختانه زرتشتیان نیز تصمیم گرفتند تا این جشن را مانند بسیاری از دیگر مردمان ایرانی برگزار کنند. متأسفانه این تصمیم نیکو بگونه نامناسبی به اجرا در آمد: نخست اینکه اینان کوشش کردند به همگان بباورانند که جشن سده سنت دینی آنان بوده، از دیرباز آنرا برگزار کرده و تنها آنان هستند که این جشن را برگزار می‌کنند. دوم اینکه در برگزاری مراسم، به شیوه‌های کهن و مردمی آن بی‌توجهی نشان دادند و اجرای آنرا در انحصار موبدان قرار داده و دیگران را موظف کردند تا تنها تماشاگر مراسم باشند. سوم اینکه با اجرای دعاخوانی و سخنرانی‌های مقامات سیاسی، جایگاه این مردمی‌ترین جشن ایرانی را به مراسمی مذهبی و سیاسی که اجرای آن در اختیار گروهی خاص است، تنزل دادند. چهارم اینکه تمامی سنت‌های مردمی، ترانه‌ها، سرودها، بازی‌های گروهی، نمایش‌های همگانی و دیگر آیین‌های آنرا به کنار گزاردند و به دعا و موعظه پرداختند.
چنین شیوه‌ای علاوه بر تحریف تاریخ و فرهنگ، موجب شده است که جوان جستجوگر و دوستدار فرهنگ کهن که آگاهی کمتری از مناسبت‌های ملی و شیوه‌های برگزاری آن در نواحی گوناگون دارد، چنین بپندارد که برای گرامیداشت آیین نیاکان، تنها راه ممکن شرکت در چنین مراسمی است. اینان که نمی‌دانند شیوه اصیل و کهن برگزاری سده، نه در گرد آمدن بر حلقه مراسم ساختگی روحانیان، که در فراوانی شمار آتش‌ها در هر کوی و برزن، و بر فراز هر کوه و بام است؛ با شور بسیار به چنین مراسمی می‌شتابند و آنگاه است که وقتی با دربان و کارت شناسایی و مزاحمت‌ها روبرو می‌شوند، خسته و ناامید باز می‌گردند و خود را سرزنش می‌کنند که نتوانسته‌اند آیین نیاکان را پاس دارند. از سوی دیگر، چنین تبلیغی که «این مراسم خاص زرتشتیان است و دیگران حق ورود ندارند»، موجب شده تا عده‌ای دیگر که تصور می‌کنند شکل درست برگزاری مراسم به همین گونه است و قصد برگزاری مستقل آنرا دارند، آنگاه که برای اجرای مراسم و دریافت «مجوز» به مقامات مسئول مراجعه می‌کنند، با پاسخ «شما زرتشتی نیستید» روبرو می‌شوند. در واقع بهانه‌ای نیز بدست «اعطا کنندگان مجوز» افتاده است.
باز از سوی دیگر، متأسفانه عده‌ای عجولانه و بدون بررسی کافی چنین گفته و نوشته‌اند که چون از جشن سده در هیچیک از متون زرتشتی نامی برده نشده است، پس این جشن اصلاً آیینی ایرانی نیست و از کشورهای دیگر به ایران آمده است.
به گمان این نگارنده، اینکه هم‌میهنان زرتشتی تصمیم گرفته‌اند جشن سده را به مانند دیگر مردمان کرمان و خراسان و لرستان و کردستان و نواحی دیگر، برگزار کنند، تصمیمی بسیار شایسته و نیکوست. اما دینی جلوه دادن این جشن، برگزاری آن به شیوه‌ای ساختگی، دخالت دادن موبدان و شخصیت‌های سیاسی در آن و انحصار برگزاری آن تنها در یک مکان، از موانع جدی گسترش این جشن ملی و کهن ایران است و جا دارد جوانان و دوستداران باورهای نیاکان به این نکته توجه داشته باشند که همه جشن‌ها و مناسبت‌های ایرانی، در ذات خود دارای چنین ویژگی‌‌ای هستند که «برای برگزاری آنها نیازی به روحانی و نیازی به اجازه و کسب تکلیف از هیچ شخصی نیست».
شامل 44 صفحه word
چکیده :
آتش و جشن های مربوط به آن دارای چه جایگاهی در ایران باستان بوده است؟ در نگاهی اجمالی و مختصر آتش از کلمه آتر گرفته شده که در گذشته آتربان یا آذربان به کسی گفته می شده که پاسبان آتش یا آتر بوده است و در بیانی ساده تر آتش از برخورد و سایش دو شیء و ایجاد جرقه بوجود می آید.
واژه جشن از کلمه اوستایی سینه Yasna آمده و این کلمه از ریشه Yaz اوستایی مشتق شده که معنی ستایش کردن می دهد. از این رو واژه جشن به معنی ستایش و پرستش می باشد. کلمه دیگری که از همین ریشه آمده و در بین زرتشتیان متداول می باشد واژه جشن Jashen است که معنی بخصوصی به خودگرفته زرتشتیان واژه جشن را بطور کلی به مراسم عید و ایام خوشی و سرور اطلاق می کنند در حالیکه مراسم مذهبی و سرودن اوستا در آن ایام را جشن می خوانند.
به نظر می رسد که یک سری علل و عواملی از قبیل فرهنگ، دین، تقدس آتش، قومیت، آداب و رسوم، جامعه آن زمان، نوع حکومت، نحوه برخوردها، و … در بوجود آمدن این امر دخیل می باشند.
امید است با انجام این تحقیق و بررسی علل و عوامل یاد شده گامی در جهت شناخت این سنت دیرینه برداشته شود.
فهرست مطالب :
فصل اول :
– عنوان تحقیق
– موضوع تحقیق
– بیان مسئله
– تعاریف نظری
– ضرورت و اهمیت پژوهش تحقیق
– اهداف تحقیق
مقدمه
فصل دوم :
– جشن ماهیانه
– آتش بطور عموم
– آتش در اوستا
– داوری یا بازشناسی آتش
– انتقال آتش
– نور و فروغ و روشنایی و اخگر فروزان
– انگیزه رو آوردن به سوی روشنایی و فروغ به هنگام نیایش
– دَرِ مهر
– روشنایی و تاریکی
– آتش نزد اقوام مختلف
– اهمیت اجاق خانواده و روشن نگه داشتن آن
– آتش در زمان مادها
– آتش در زمان هخامنشیان
– آتش در دوره ساسانیان
– آتشکده
– انواع آتشکده
فصل سوم :
– چهارشنبه سوری
– آجیل مشکل گشا
– فال کوزه
– آش نذری
– کجاوه اندازی
– شال اندازی
– فالگوش
– قاشق زنی
– تطهیر و خانه تکانی
– بخت گشایی
فصل چهارم :
– جشن سده
– سبب نامیدن این جشن به سده
– مراسم جشن سده
– نام سده
– انگیزه های داستانی جشن سده
– نوسده، برسده
– جشن سده د ردوران اسلامی
– برگزاری جشن سده در دوران اسلامی
مراسم جشن سده میان زردتشتیان
– جشن سده پس از ساسانیان
فصل پنجم :
– جشن های آتش آذرگان، شهریورگان
– آذرگان یا آذرخش
– اردیبهشت گان، گلستان جشن
– منابع و مآخذ
جشن سده یک جشن زرتشتی نیست و در سده های نخستین هجری شمسی جشنی فراگیر و ملی بوده است.
میرجلال الدین کزازی با اعلام این مطلب افزود: در کتاب های تاریخی از برگزاری این جشن بسیار سخن رفته است. برای نمونه در تاریخ می خوانیم که مردآویج که از امیران زیاری بود و به فرهنگ ایرانی بسیار باورمند، نخست بار در ایران نو جشن سده را با شکوه بسیار در اصفهان برپا می داشت. بیهقی نیز در تاریخ خود نوشته است که سلطان مسعود غزنوی نیز جشن سده را آنچنان برگزار کرده بود که فروغ آتش سده را از دو فرسخی می توانسته اند دید.
وی افزود: برای فراگیر کردن جشن سده باید این نکته را بر همگان روشن بگردانید که جشن سده جشنی زرتشتی نیست و اگر زرتشتیان آن را برگزار می کنند به دلیل این است که به جشن های ایرانی دلبستگی دارند.
وی افزود: جشن سده یک پدیده فرهنگی است و مانند هر پدیده دیگری می توان با بهره جستن از رسانه های همگانی ایرانیان را با آن آشنا گردانید.
فریدون جنیدی نیز که در حاشیه برگزاری مراسم جشن سده با ما سخن می گفت با تاکید بر اینکه جشن سده تنها یک آیین زرتشتی نیست و ریشه در تمدن باستانی ایران دارد، گفت:عمومی کردن جشن سده تنها از راه حمایت ملی ممکن است.
وی افزود: باید از طریق رسانه های گروهی انعکاس اخبار جشن سده را تقویت کرد تامردم با این واقعیت آشنا شوند که سده جشن همه ایرانیان است.
جنیدی افزود:جشن سده واقعه کوچکی نیست اما برای همگانی کردن آن امکاناتی جز تبلیغ در دست نداریم. بنابراین باید از همین امکان استفاده کینم.
کورش نیکنام نماینده زرتشتیان در مجلس شورای اسلامی نیز گفت: اکتشافات و اختراعات هر ملتی باعث افتخار آنان است و جشن سده به اعتبار کشف آتش توسط انسان باستانی ایرانی، افتخار همه ایرانیان است.
وی افزود: آنچه جای سوال است این است که چرا تنها زرتشتیان دهم بهمن ماه را جشن می گیرند. در تمام ادیان الهی آتش مقدس شمرده می شود و فصل مشترک زندگی همه انسان هاست. آتش افروزی دلیل زرتشتی بودن این آیین نیست همانطور که شمع روشن کردن بر مزار درگذشتگان و صلوات فرستادن به هنگام روشنایی نزد شیعیان ایرانی نیز یک آیین زرتشتی نیست.
وی افزود: با انعکاس این مسائل می توانیم جوانان را با سنت های نیاکان خود آشنا و دین خود را نسبت به آنان ادا کنیم.
شامل 3 صفحه فایل word قابل ویرایش