85 ص
- مبانی نظری مفهوم مجموعه شهری
1-1- تعریف مجموعه شهری :
مجموعه شهری (conurbation) به گستره وسیعی اطلاق می شود که از گسترش و پیوند شهرها و شهرک های متعدد بوجود می آید . به گونه ای که در عین پیوند کالبدی معمولا موجودیت جداگانه خود را حفظ می کنند .
به عبارت دیگر مجموعه شهری یک محدوده فضایی است متشکل از یک یا چند شهر اصلی و کانونهای جمعیتی , تولیدی و خدماتی پیرامون آنها که دارای روابط اقتصادی , اجتماعی و کالبدی – فضایی بصورت متقابل , مستقیم , مستمر و فزاینده با یکدیگر بوده و بازار واحدی از سکونت , اشتغال , خدمات و ظرافت را تشکیل می دهند .
2-1- تعیین شاخصهای تبیین مجموعه شهری در جهان:
امروزه رویکرد ها و نگرشهای پایه در زمینه تعیین مجموعه های شهری از رویکرد مناطق همگن به سمت مناطق عملکردی قول یافته است .
در رویکرد مناطق عملکردی , متغیر اصلی بر روابط استوار است و لزوما همگنی و تجانس وجود ندارد . در مورد مرزهای منطقه عملکردی سه نکته مهم وجود دارد
الف) عدم ثبات و متغیر بودن مرزها
ب) عدم قطعیت عینی و کالبدی مرزها ( ملاحظات روانی _ فرهنگی و اجتماعی )
ج) عدم انطباق مرزهای عملکردی با مرزهای قراردادی سیاسی و اداری
3-1- روشهای عمده تعیین شاخصهای مجموعه شهری :
مهمترین روشهای تعیین شاخصهای مجموعه شهری عبارتند از :
الف) روشهای کمی مبتنی بر مدل جاذبه
ب)روشهای تحلیل جریان (انواع جریانهای اقتصادی , اجتماعی , جمعیتی , سیاسی , خدماتی و اداری )
ج) روشهای جغرافیایی و کالبدی _ فضایی
د) روشهای اقتصادی
بررسی و تحلیل روشهای مختلف نشان می دهد که هیچ کدام از این دیدگاهها و روشها برتری ذاتی ندارند و هر کدام از جهات و یا در موارد خاص مفیدند . در واقع هر کلانشهر و مجموعه شهری با توجه به شرایط ویژه خود می بایست از ارزشهای متناسب با شرایط فوق استفاده نماید .
در این میان به نظر می رسد که رویکرد روشهای تلفیقی از توان بیشتری در مقایسه با روشهای مذکور برخوردار باشد . نظیر تلفیق عوامل جمعیتی , اقتصادی و مسکن و یا تلفیق الگوی کاربری زمین , حمل و نقل و سیستم محیطی
2_ تعریف و شاخصهای تبیین مجموعه شهری در ایران :
انتخاب روش و شاخصهای تبیین محدوده مجموعه شهری ,بستگی ویژه ای به شرایط خاص هر فضای شهری در ایران دارد و از امکانات و محدودیتهای این فضا , همچنین گرایشات ذهنی برنامه ریزان تبعیت می کند با توجه به این رویکرد عمومی , شاخص های تبیین مجموعه شهری را باید به دو دسته شاخصهای اصلی و شاخصهای فرعی تقسیم کرد . شاخصهای اصلی برای نهادهای مرکزی و برنامه ریزی کلان به کار می آیند و شاخصهای فرعی در سطح منطقه ای و محلی یا برخی از مقولات ویژه اقتصادی یا اجتماعی و فرهنگی مطرح می شوند که به شغل ، خریدهای روزانه و غیره مربوط می شود و کارکردهای محلی داشته یا برای یک نهاد خاص مفیدند .
در جدول زیر چکیده نظریات و پیشنهادات طرح تعریف مجموعه های شهری در مورد معرفی شاخصهای تعیین مجموعه های شهری در ایران ارائه شده است . ( طرح مجموعه شهری تهران ؛ فرنهاد، ج1 : 60 )
- شاخص تقدم جمعیت , شهر مرکزی است
-آستانه 250 هزار نفر جمعیت برای مرکزیت یک شهر یا دو شهر بر روی هم
1 _ نقش شهر مرکزی
1- شاخصهای اصلی
الف ) تقسیمات کشوری
- پیشنهاد دهستان بعنوان واحد پایه
- وجود حداقل یک شهر یا آبادی ده هزار نغری در محور های اصلی
ب ) جمعیت کانونهای پیرامونی
- رشد جمعیت بیشتر از متوسط رشد مناطق شهری کشور
2 _ شاخصهای پیرامونی
- حداکثر فاصله 40 کیلومتر ( به شرط عدم مانع ارتباطی )
- لزوم ادله کافی در بیشتر از 40 کیلومتر
3 _ شاخصهای فاصله
- تسلط اشتغال غیر کشاورزی در پیرامون ( 90 درصد )
- وجود شهرکهای صنعتی , انبارداری و طرحهای صنعتی بزرگ
4 _ شاخصهای اقتصادی
- تراکم حداقل در پهنه 200 نفر در کیلومتر مربع
5 _ شاخص تراکم جمعیت
- سفرهای روزانه , سیستم های حمل و نقل , مکان گزینی صنایع , فروشگاهها و ...
1 _ شاخصهای خاص
2- شاخصهای فرعی
- 15 درصد اشتغال پهنه پیرامونی در شهر مرکزی
2 _ مرکزیت شغلی یا نسبت خوابگاهی
- نقش تعیین کننده عوامل طبیعی در تلفیق محدوده
- عدم معیار ثابت در جهان و ایران در این زمینه
- اهمیت پهنه های همگن طبیعی از نظر محیط زیست
3 _ شاخصهای طبیعی
- قیمت زمین بعنوان نشانه تعامل و پیوند فضایی ( در رابطه با تراکم جمعیت , خدمات و فاصله )
4 _ قیمت زمین
3 _ مختصری بر معرفی و تبیین عملکردی مجموعه شهری مشهد :
ناحیه مشهد( مجموعه شهری مشهد ) مشتمل بر شهرستانهای مشهد , فریمان و چناران است که قریب به 20 هزار کیلومتر مربع معادل 8 درصد مجموع سه استان خراسان رضوی , شمالی و جنوبی وسعت دارد , در استان خراسان رضوی واقع است . بر اساس آخرین اطلاعات منتج از سرشماری سال 1375 , جمعیت ناحیه بالغ بر دو میلیون و چهارصد هزار نفر است که بیش از 40 درصد از جمعیت استان خراسان پیش از تقسیم را در بر می گیرد . هم اکنون نزدیک به 80 درصد جمعیت ناحیه در کانونهای شهری آن و عمدتا در شهر مشهد و 20 درصد بقیه در کانونهای روستاییان به سر می برند . بنابراین از ویژگی های بارز شهر مشهد سهم نسبی بالای جمعیت ( بویژه شهرنشین ) نسبت به سایر نواحی است
بررسی نقش مشهد در ساختار مجموعه شهری مشهد از ابعاد مختلف اقتصادی , اجتماعی , فرهنگی و خدماتی 85