نوع فایل: word
قابل ویرایش 37 صفحه
چکیده:
سخن گفتن از حقوق انسان در قالب جدید و مدون یکى از مهمترین ویژگیهاى دوران معاصر است، و در آن میان حقوق زنان از اهمیت ویژهاى برخوردار مىباشد . رفع تبعیضهاى حقوقى ناشى از جنسیت، در ابعاد مختلف زندگى حقوقى بشر، با تاکید بر حقوق زنان، محور اصلى همه معاهدات و اعلامیههاى بین المللى و منطقهاى مربوط به حقوق زنان را تشکیل مىدهد . دفاع از حقوق مالى زنان از جمله بهره آنان از ارث یک بحثبسیار مهم از حقوق زنان است .
در این مقاله ابتدا به بررسى مقایسهاى ارث زن و مرد در ادیان الهى و غیر الهى و همچنین برخى تمدنهاى بزرگ و نظامهاى حقوقى پرداخته مىشود; سپس ارث زن و مرد در حقوق اسلام و ایران بررسى مىشود . در طول این بررسیها محرومیتها و امتیازهاى زن و مرد نسبتبه یکدیگر با توجه به دین و آداب و رسومشان ذکر مىشود .
در قسمت پایانى، میانگین تکالیف و امتیازهاى مالى زن و مرد مورد مقایسه قرار گرفته و میزان انعکاس عدالت تشریعى در منظومه حقوق و تکالیف مالى این دو، در حقوق اسلام و قوانین موضوعه ایران ارزیابى مىشود .
واژگان کلیدى: حقوق زنان، ارث، قوانین، حقوق اسلام، حقوق ایران.
مقدمه:
1 . طرح موضوع و اهمیت آن: سخن گفتن از حقوق انسان در قالب جدید و مدون را مىتوان آبرومندانهترین ویژگى دوران معاصر نام نهاد . دانشوران حقوق و سیاست، صاحبان قدرت و معلمان اخلاق و فضیلت همگى با مبانى و انگیزههاى متفاوت، در باب چرائى و چگونگى حقوق انسانها سخن مىگویند . در میان انبوه گفت و شنودهایى که از این محافل به گوش مىرسد، برخى گفتمانها، پر رونقتر و حیاتىتر مىنماید . از آن جمله مىتوان به حلقه گفتگو از حقوق سیاسى انسان و حوزه گفت و شنود از «حقوق زن» اشاره کرد . رفع تبعیضهاى حقوقى ناشى از جنسیت، در ابعاد مختلف زندگى حقوقى بشر، با تاکید بر حقوق زن، محور اصلى همه معاهدات و اعلامیههاى بینالمللى و منطقهاى مربوط به حقوق زنان را تشکیل مىدهد . (2)
حقوق مدنى زن به دلیل گستره عام و فراگیر آن جایگاه ویژهاى در این مجموعه دارد; به دلیل نقش بنیادین اقتصاد، در زندگى خانوادگى و اجتماعى انسان، دفاع از حقوق مالى زنان و از جمله بهره آنان از ارث، اشخاص و حلقههاى دفاع از حقوق زنان را ختبه خود مشغول داشته است .
پر واضح است که قبل از هر اقدام ناصحانهاى جهتحمایت از سهم زنان از ارث، کنکاش در قواعد حاکم بر تعیین میزان بهرهمندى زنان از ارث، در ادیان، تمدنها و نظامهاى حقوقى موجود و عمده جهان اجتنابناپذیر است; یعنى در ابتدا لازم است موارد تفاوت بهره زن از ارث نسبتبه مرد بطور مقایسهاى گزارش شود و سپس اصول و مبانى دو گانه انگارى مرد و زن در بهرهمندى از ارث بررسى شود، تا سر انجام آشکار گردد که چگونه و در چه مواردى این دو گانه انگارى ملهم از جنسیت، تبعیض و بىعدالتى را دامن مىزند؟ پاسخ به این پرسش دغدغه اصلى این مکتوب مختصر است
2 . ضرورت توجه یکسان به محرومیتها و امتیازات: در بحث از حقوق مقایسهاى زن نسبتبه مرد، تنها نمىتوان به فهرست کردن محرومیتهاى زنان نسبتبه مردان اکتفا کرد، بلکه لازم است امتیازهاى موجود نیز مورد دقت قرار گیرند . در پژوهشهایى که لیتیک دین، تمدن و یا نظام حقوقى از حیث تبعیض مبتنى بر جنسیت، در معرض داورى قرار دارد - چنانکه این پژوهش چنین است - باید برآیند محرومیتها و امتیازهاى موجود در نظامها، شاخص مقارنه و مقایسه قرار گیرد . بنابراین در مطالعه حقوق مقایسهاى زن و مرد، از جمله، در بخش ارث، با موارد سهگانهاى مواجه خواهیم شد: موارد محرومیت کلى یا جزئى زن نسبتبه مرد، موارد برخوردارى کلى یا جزئى زن از امتیاز نسبتبه مرد و مواردى که زن و مرد در آن از حقوق برابر برخوردار بوده و هیچ گونه تفاوتى از جنسیت ناشى نمىشود . بدیهى است که نسبتبه دسته سوم بحثى وجود ندارد و بر طبق مقتضاى انسانیت مشترک مرد و زن است . چنانکه گذشت در ارزیابى مجموعه یک نهاد اجتماعى با هدف عدالتخواهانه و تبعیض زدایى هم موارد نوع اول و هم موارد نوع دوم در دایره گفت و گوى ما قرار مىگیرند . اگر چه در یک مقایسه جزئى و موردى و با تکیه بر جنس خاص مرد یا زن، تنها مىتوان با تکیه بر موارد دسته اول یا دوم پژوهش را به نتیجه رساند . در این مقاله از موارد نوع اول به «محرومیتها» و از موارد نوع دوم به «امتیازها» یاد مىشود .
3 . ساختار مطالب: بطور منطقى ابتدا لازم است، به بررسى مقایسهاى ارث زن و مرد در ادیان الهى و غیر الهى پرداخته شود و در میان ادیان غیر الهى بر اساس تقسیم جغرافیایى نظرگاه هندى، چینى و ژاپنى مورد بررسى قرار گیرد; لکن على رغم جستجوهایى که در منابع رایج ادیان غیر الهى صورت گرفت، موضع قابل استنادى از این ادیان در خصوص میزان ارث زن و مرد و موارد اختلاف آن دو، در بهرهمندى از ارث مشاهده نمىگردد . تنها برخى از آنها به پارهاى از احکام اخلاقى زن و یا به یک داورى کلى درباره جنس زن بسنده کردهاند . (3)
بنابراین، در این جا تنها به بررسى مساله در ادیان الهى مىپردازیم . در بخش ادیان الهى وضعیت ارث زن و مرد در دین یهود، مسیحیت، زرتشت و اسلام گزارش شده و تفاوتهایى که بین زن، تحت عناوین مادر، همسر، دختر و عمه و خاله و مرد تحت عناوین پدر، شوهر، پسر، عمو و دایى در مساله ارث وجود دارد، مورد تاکید و تحلیل قرار مىگیرد . در بخش بعد به مطالعه تطبیقى ارث زن و مرد در عمدهترین نظامهاى حقوقى جهان، به عنوان پارهاى از تمدنهاى نامدار موجود خواهیم پرداخت . و قواعد حقوقى ارث برخى از کشورها از هر دو نظام رومى ژرمنى و کامنلا مورد مطالعه قرار مىگیرد . سپس به بررسى مقایسهاى ارث زن و مرد در حقوق اسلام و ایران مىپردازیم . در ابتدا موارد اختلاف، اعم از امتیازات و محرومیتهاى ارثى زنان در حقوق اسلام بیان مىگردد و پس از آن چگونگى انعکاس این موارد در قوانین موضوعه ایران، بررسى مىشود . در قسمت پایانى این فصل میانگین تکالیف و امتیازات مالى زن و مرد مورد مقایسه قرار گرفته و میزان انعکاس عدالت تشریعى در منظومه حقوق و تکالیف مالى زن و مرد، در حقوق اسلام و قوانین موضوعه ایران، ارزیابى مىگردد .
در این قسمت نوعى دفاع عقلانى و اقناعى از مجموعه اصول و قواعد مسلم رژیم حقوقى ارث زن و مرد در حقوق اسلام و ایران صورت مىگیرد و در پایان با توجه به گزارشهاى ارائه شده در فصول پیشین و نمودار حاصله از موارد اختلاف ارث زن و مرد در ادیان و تمدنهاى پیش گفته، مقایسهاى مجموعى، از وضعیت ارث زن و مرد صورت گرفته و ضمن نشان دادن موارد اختلاف ادیان و تمدنها در هر یک از موارد تلاش مىشود که با بهرهگیرى از مباحث فلسفى حقوقى و تکیه بر مکتب حقوق طبیعى و واقعیات اجتماعى، دفاع از مجموعه قواعد ارث زن و مرد در اسلام و قوانین موضوعه ایران صورت گیرد .
فهرست مطالب:
چکیده
مقدمه
1- مقایسه ارث زن و مرد در ادیان الهى (غیر از اسلام)
1- 1- دین زرتشت
1- 2- دین یهود
1- 3- دین مسیحیت
2- مقایسه ارث زن و مرد در تمدنهاى بزرگ جهان
2- 1- تمدن رم
2- 2- تمدن بابل
2- 3 . - تمدن ایران باستان
2- 4- تمدن چین و ژاپن
2- 5- تمدن هند
2- 6- تمدن عرب قبل از اسلام
3- مقایسه ارث زن و مرد در حقوق اسلام و ایران
جمعبندى، و نتیجهگیرى
منابع و ارجاعات
منابع و مأخذ:
1) مربى ارشد، حقوق خصوصى، دانشگاه قم .
2) ر . ک: ماده6 اعلامیه جهانى رفع تبعیض علیه زنان، بند 15 اعلامیه تهران، مقدمه و ماده 16 اعلامیه جهانى حقوق بشر، بند2، ماده2 میثاق بینالمللى حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى، بند1 ماده2 و مواد 3 و 16 میثاق بینالمللى حقوق مدنى و سیاسى و
The 1950 European convention for the protection of Human rights and fundamental freedoms, Brice Dickson, Human rights and the European convention, p.229-243, sweet & Maxwell, londan, 1997.
3) ر . ک: جان بىناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: على اصغر حکمت، فصل 1- 11 .
4) ر . ک: سوره حج آیه 17، علامه طباطبائى، المیزان، ج 14، ص358، شیخ حر عاملى، وسایل الشیعه، ج11، باب 49، ص 100- 98، شیخ محمدحسن نجفى، جواهرالکلامج21، ص228- 230- اصل سیزدهم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، و صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسى نهائى قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، ج اول، جلسات هجدهم و نوزدهم، ص473- 501 .
5) آیین نامه زرتشتیان ایران، مواد 55 و52 .
6) آئیننامه زرتشتیان ایران، مواد 53، 57، 61، 65 .
7) همان، مواد52، 53، 62، 65، 57 .
8) همان، مواد 52، 53 .
9) موبد رستم شهر زادى، قانون مدنى زرتشتیان در زمان ساسانیان، ص78، همچنین ر . ک دامغانى، محمدتقى، احوال شخصیه زرتشتیان، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1334 .
10) ر . ک: بند اول، ماده هفتم مقررات اصلاحى ارث کلیمیان جهان مصوب 1355 .
11) تورات، سفر اعداد، 27/8 گرگانى، گنجینهاى از تلمود، ص 348 و بهنود، یوسف، احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه، ص 43 و 44 و المدخل الى دراسة الادیان والمذاهب، العمید عبدالرزاق محمد اسود، دارالعربیه للموسوعات بیروت، 1401 ه . ق . ص171 .
12) ر . ک: فهیمى، عزیزالله، بررسى تطبیقى (ارث اقلیتهاى دینى در حقوق اسلام و ایران)، چ اول، دانشگاه قم، بهار 1381، ضمائم (پاسخهاى انجمن کلیمیان تهران) ص237- 262 .
13) گرگانى، گنجینهاى از تلمود، ص348 .
14) مقررات اصلاحى ارث کلیمیان جهان، مواد 7 و9 .
15) ر . ک: فهیمى، عزیزالله، پیشین، ضمائم ص237- 262 (پاسخهاى انجمن کلیمیان تهران) .
16) پیشین، ضمائم، پاسخهاى شوراى خلیفهگرى ارامنه تهران .
17) جهت آگاهى از سرگذشت تاریخى ارث ر . ک: قنبرى، محمدرضا، مبانى تاریخى ارث، ص7 به بعد .
18) دو کولانژ، فوستل، تمدن قدیم، ترجمه: نصرا . . . فلسفى، ص66 و 67 و 327 .
19) ر . ک: ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج4، ص194 و 44 .
20) منتسکیو، روح القوانین، ترجمه علىاکبر مهدوى، ص230 و تاریخ تمدن، ویل دورانت، ج7، ص90 .
21) ر . ک: پاشا صالح، على، تاریخ حقوق، ص99 به بعد و جواد الهاشمى، رضا، نظام العائله فى العهد البابلى القدیم، ص197- 224 .
22) ر . ک عمید، موسى، ارث در حقوق مدنى ایران، ص14 و15 کریستیان بارتلمه، زن در حقوق ساسانى، ترجمه: ناصرالدین صاحب الزمانى، ص27، علامه طباطبایى، المیزان، ج4، ص226، نورى، حسین، مجله نور علم، دوره دوم، شماره 5، ص73، شهرزادى، موبد رستم، قانون مدنى زرتشتیان در زمان ساسانى .
23) ر . ک: ویل دورانت، پیشین، ج3، ص1066 و 1147 .
24) همان، ج2، ص706 .
25) ر . ک: Cf.Code civil (de francais) Art. 745-767 (DALLOZ, 110 e eedition, 2002, P. 668-676)
26) ر . ک: حقوق زن از آغاز تا امروز، ناى بن سعدون، ترجمه: گیتى خورسند .
27) مهرپور، حسین، بررسى میراث زوجه در حقوق اسلام و ایران، ص20 .
28) علامه طباطبائى، پیشین، ج4، ص226 .
29) سوره نساء، آیه7 .
30) ر . ک: مواد 906، 908 و 909 قانون مدنى ایران .
31) پیشین: مواد 907، 913، 927، 938، 949، 946، 647 .
32) ر . ک: مواد 920، 921، 923، 931، 933، 862، 114، 915 قانون مدنى .
33) ر . ک: دکتر کاتوزیان، ناصر، ارزش سنت و جذبه عدالت در توارث همسران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران، شماره 39، ص96- 97 .
34) ر . ک: شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج17، ابواب میراث الابوین، باب 17، ص463، 465، و علامه طباطبائى، المیزان، ج4، ص229 .
35) ر . ک: گنجینهاى از تلمود، راب . ا . کهن، ترجمه: امیر فریدون گرگانى، ص348 .
36) برخى از حقوقدانان معاصر در این باره 8 نظریه ذکر کردهاند . ر . ک: دکتر کاتوزیان، ناصر، پیشین، ص114 .
37) شیخ محمدحسن نجفى، جواهرالکلام، ج39، ص207 .
38) پیشین، ج39، ص207 و 208، مقدس اردبیلى، مجمع الفائدة والبرهان، ج11، ص422 و 450 .
39) پیشین، ج39، ص214 و 215 و سید مرتضى، الانتصار، ص165 .
40) شرائع الاسلام، ص304 والروضة البهیه، ج2، ص312، مفتاح الکرامه، ج8، ص189، مناهج المتقین، ص467 .
41) سید على طباطبائى، ریاض المسائل، ج 2، ص 367 و فاضل مقداد، التنقیح الرائع، ج5، ص 190 .
42) ر . ک: شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج17، باب6 از ابواب میراث ازواج، ح3، 7، 9، 14 .
43) دکتر مهدى شهیدى، ارث، ش125 .
44) ر . ک: دکتر کاتوزیان، پیشین، ص114 .
45) ر . ک: سید مرتضى، الانتصار، ص 300 .
46) وسائل الشیعه، ج 17، ابواب میراث الازواج، باب4، حدیث9 .
47) پیشین، ابواب میراث الازواج، باب4، حدیث6، همچنین ر . ک: شیخ مفید، مقنعه، ص 691، ابن براج، مهذب، ج2، ص 139، ابن ادریس، سرائر، ج3، ص243 .
48) ر . ک: شیخ طوسى، نهایه، ج3، ص210 .
49) ر . ک حسین توفیق رضا، الاصول الشخصیه للمصریین غیرالمسلمین، چ اول، 1386 ه . ق، دارالنهضه العربیه، قاهره، حسن فرشتیان، نفقه زوجه در حقوق ایران، ص55 دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم و
Cf . Mazeaud (Henri, Leonet Jean) par fracois Chabas, Tomel, Troisim Volume, P. 593-627,7| Edition, Montchrestien, Paris, 1995.
50) ر . ک: دکتر سمیر عبدالسید تناغو، احکام الاسرة للمصریین غیرالمسلمین، ص295، چاپ جدید، 1997- 1998- المعارف، اسکندریه مصر، و محمد فهرشقفه، احکام احوال الشخصیه للمسلمین و النصارى والیهود، ص 325، چ اول، مؤسسة النورى، دمشق 1998 .
51) تورات، سفر خروج، آیه 10، محمد فهر شقفه، پیشین، ص325 و تا درس متخائیل تا درس، شرح الاصول الشخصیه للمصریین غیر المسلمین، ص 203، چ اول . اسکندریه، دارالطالب، 1956 .
52) حسین توفیق رضا، پیشین، ص226 .
53) به نقل از: شریف، على، نفقه و تمکین در حقوق خانواده، نشر بشارت، چ اول، 1376 .
54) محمد فهرشقفه، پیشین، ص298، حسین توفیق رضا، پیشین، ص209- 217 .
55) شیخ طوسى، تهذیب الاحکام، ج9، ص398، خ 1420 و همچنین پاسخ مشابهى از امام صادق علیه السلام در همانجا، حدیث 2421 داده شده است .
56) شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج17، ابواب میراث الابوین والاولاد، باب دوم، ح3 و همچنین ر . ک به احادیث 1، 2 و 5، ص436- 438 .
57) ر . ک: علامه طباطبائى، المیزان، ج4، ص226- 231 و شهید مطهرى، مرتضى، نظام حقوق زن در اسلام، ص251- 253 .
58) علاوه بر موارد فوق ر . ک: نورى، یحیى، حقوق زن در اسلام و جهان، ص139- 143، صدر، سید حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، ص242- 260 .
59) سوره نساء، آیه 11 .
60) ر . ک: میرزا حبیبالله رشتى، اجاره، ص184و185 .
61) دکتر کاتوزیان، ناصر، پیشین، ص109 .
پروژه بررسی مطالعه تطبیقى ارث زن. doc