شناخت خصوصیات مرفولوژیکی و ژنتیکی جنس صنوبر و کاربرد
آن در مناطق مختلف رویشی ایران
مقدمه و هدف
افزایش جمعیت کشور و نیاز روز افزون به چوب و فرآوره های مختلف آن، کمبود عرصه های جنگلی و محدودیت بهره برداری از آنها به دلیل اینکه دیگر جنگلهای طبیعی توان تامین چوب مورد نیاز جامعه امروز را ندارند و نیز جنگلها دارای نقش های بسیار ارزشمند و منحصر به فرد و غیرقابل جایگزین زیست محیطی هستند که بهره برداری بی رویه از آن ضمن نابودی این منابع مهم، نسلهای آینده را نیز در استفاده از جنگل های طبیعی و منافع آب و خاک با مشکلات جدی مواجه می سازد، لذا به منظور تامین چوب مورد نیاز جامعه جنگل کاری با گونه های سریع الرشد در خارج از عرصه جنگلهای طبیعی امری ضروری می باشد. از میان درختان سریع الرشد صنوبرها به دلیل ویژگی های طبیعی منحصر به فردی نظیر امکان کشت آنها در شرایط اقلیمی مختلف کشور، قابلیت کشت آنها در سطوح کوچک، بزرگ تک درخت، توده ای، ردیفی، بادشکن، سهولت تکثیر، امکان کشت توام آنها با محصولات کشاورزی، قابلیت استفاده برگهای آن در تغذیه دام، امکان بهره برداری از ارقام مختلف صنوبر در دوره های زمانی کوتاه مدت و غیره، همواره مورد توجه روستائیان و سایر تولید کنندگان چوب و صاحبان صنایع مختلف چوبی بوده است.
برنامه ریزی ها و تلاش هایی که در راستای تولید هر چه بیشتر چوب صورت می گیرد ضمن معرفی ارقام پرمحصول و مقاوم برای مناطق آب و هوایی مختلف، بایستی بتوان حداکثر تولید را با کیفیت مطلوب در حداقل زمان از واحد سطح به دست آورد تا بخشی از نیازهای چوبی جامعه از این طریق برطرف گردد و هدف اصلی از اجرای این طرح نیز معرفی ارقام پرمحصول و مقاوم در شرایط اقلیمی و آب و هوایی مختلف بوده است.
فصل دوم
کلیاتی راجع به گونه صنوبر
کلیاتی راجع به گونه صنوبر
2 . 1 ) رده بندی صنوبرها
گونه صنوبر و بیدها از خانواده سالیکاسه (salixacea) و جنس صنوبر را پوپولوس (populus) می نامند.
در این خانواده گلها تقریباً همیشه دو پایه دم گربه ای شکل و معمولاً در بهار و قبل از باز شدن برگها ظاهر می شوند. پیرامون این گلها بدون کاسه و جام می باشد و اگر هم کاسه و جامی دارا شوند. بسیار ناچیزند. تخمدان از 4 – 2 مادگی شکوفا تشکیل شده که به وسیله شکافهایی در موقع رسیدن میوه باز و بذرها به خارج پراکنده می شوند. این بذرهای کوچک از کرکهای سفید رنگی شبیه پنبه پوشیده شده و خیلی زود جوانه می زند برگهای درختان این خانواده ساده و به شکل مارپیچ و با زاویه انحراف 5/2 بر روی شاخه ها قرار گرفته اما در جنس صنوبر برگها اشکال مختلفی پیدا می کنند و بسته به رده صنوبر و یا بسته به اینکه روی شاخه های بلند یا شاخه های کوتاه یک درخت روییده باشند و یا در بالا یا پایین شاخه باشند، شکل آنها کم و بیش فرق می کند. برگهای شاخه های کوتاه و لاغر ( شاخه های کوتاه و لاغر فقط روی درختان مسن و یا درختان ضعیف ظاهر می شوند) معمولاً کوچکتر و بریدگی شکاف آنها نیز کمتر است و در بهار زودتر ظاهر می شوند. برگهای شاخه های بلند و قوی ( که به ساقه نهالهای یک ساله و ریشه جوشها و شاخه های بلند اطلاق می شوند ) بزرگتر و شکاف بریدگی عمیق تری دارند. این برگها را در تشخیص گونه های مختلف صنوبر از یکدیگر به کار می برند.
صنوبر از درختانی است که غالباً دارای قدی بلند با شاخه های گرد و یا گوشه دار و برگهای آن در فصل زمستان خزان می کنند. پوست آنها ترکدار ( لااقل پوست پایه های مسن تر ترکدار می شود ) و جوانه ها با فلس هایی پوشیده شده و غالباً صمغ دار می باشند. این درختان نور آفتاب را دوست دارند (نورپسند) و در زمنی های پست و مرطوب می رویند. طغیانهای زمستانی را تا مدتی تحمل می کنند اما در مقابل آب راکد حساسیت دارند و به ندرت در خاکهای ترش و توربی دیده می شوند.
صنوبر در مناطق سرد معتدل نیمکره شمالی است و تاهیمالیا و شمال افریقا و حتی گروههای رده تورانگاه به منطقه جنوبی تر رفته و بالاخره تا مکزیک پراکنده شده.
جنس صنوبر دارای گونه های زیادی است ( بیش از 50 گونه) که بیشتر آنها دو رگهایی به وجود آورده و غالباً این دو رگها هم با یکدیگر ، دورگهای دیگری را به وجود آورده اند و به دلیل وجود همین دو رگهای زیاد و همچنین فرم های باغی و دست کاشت آن ( گونه های زیادی از صنوبر دارای فرم های دست کاشت و باغی هستند ) تشخیص صنوبرها مشکل است و در اینجا رده بندی و مشخصات بعضی از گونه ها اجمالاً شرح داده می شود، به طوری که اشاره شد صنوبرها را به 5 رده تقسیم نموده اند:
1 ) رده تورانگا section Turanga Bunga
2 ) رده لوسه section Leuce Duby
3 ) رده ایکروس section Aigeiros Duby
4 ) رده تاکاماهاکا section Tacamahaca Spach
5 ) رده لوکوئیدس section Leucoides Spach
بخش لوسه توسط گروه Dode به دو زیر بخش تقسیم شده است :
1 ) Albidae ( کمبوده ها و سپیدار )
2 ) Terpidae ( صنوبرهای لرزان )
بیشتر کبوده های ایران populus alba و همچنین سپیدار populus caspica مربوط به زیر بخش Albidae می باشند.
2 . 2 ) خصوصیات مرفولوژیکی
درختان یک گونه با توجه به تفاوت های ژنتیکی، رویشگاه ها و شرایط اکولوژیکی مختلف تفاوت های ظاهری زیادی را از همدیگر نشان می دهند. به گونه ای که حتی در درختان همسال از یک کلن صنوبر نیز این تغییرات به دلایلی همچون میزان بهره مندی از نور خورشید و آب وجود دارد. از سوی دیگر، درختان در طول حیات خود با تغییرات زیادی از نظر رویش قطری، ارتفاعی و حجمی مواجه هستند. جهت بررسسی چگونگی این تغییرات اغلب این مشخصه ها یا سن مورد بررسی قرار می گیرند، ولی با توجه به عدم گنجانده شدن تعیین سن در این بررسی مشخصه ها با یکدیگر و به خصوص با قطر برابر سینه مورد بررسی قرار می گیرند. به علاوه یک رشته از فرمولها و ضرایب همچون ضریب شکل، ضریب کاهش قطری، ضریب قد کشیدگی و خصوصیات ظاهری درخت همچون وضعیت شاخه بندی، تاج پوشش، شکل تنه و غیره وجود دارند که می توانند در تعیین ساختار ظاهری درختان و مقایسه آنها به کار گرفته شوند.
همزمان با ، این بررسی و با قطع و اندازه گیری بیش از 100 اصله درخت از هر یک از دو گونه کبوده و شالک جدول حجم دو گونه تهیه شد. مجموعه اطلاعات جمع آوری شده در این مرحله دیگر اطلاعات مورد نیاز ( همچون قطر در ارتفاعات نسبی 1/0 ، 3/0 ، 5/0 ، 7/0 ، 9/0 ارتفاع کل ) پس از جمع آوری و دسته بندی، کدگذاری شده و با استفاده از نرم افزار " SPSS" پردازش و مورد ارزیابی و مقایسه قرا می گیرند. در این مورد گفتنی است که:
- پردازش اطلاعات و تعیین مشخصه های مورد نظر برای هر یک از دو گونه کبوده و شالک به طور مجزا صورت می گیرد تا امکان مقایسه دو گونه فوق با یکدیگر فراهم شود.
- پس از تعیین مشخصه های موردنظر، رابطه هر یک از مشخصه ها با قطر برابر سینه مورد ارزیابی قرار گرفته و در قالب یک رابطه معرفی می گردند.
2 . 3 ) خصوصیات ژنتیکی
2 . 3 . 1 ) کلیاتی در مورد اصلاح نباتات
علم و هنر تغییر و اصلاح ترکیب ژنتیکی گیاهان را که برای افزایش بازده اقتصادی آنها صورت می گیرد اصلاح یا به نژادی می گویند ( طباطبایی و جعفر مفید آبادی ) منظور از هنر این است که اصلاحگر قادر به مشاهده و تشخیص اختلافات موجود در بین گیاهان باشد و بتواند بهترین نوع والدین را مورد گزینش قرار دهد. روش های اصلاح درختان جنگلی را می توان براساس متدهای ژنتیکی که جهت تولید تنوع ژنتیکی در فرم های ثابت گیاهی به کار گرفته می شود را به سه روش تقسیم نمود:
1 ) اصلاح از طریق انتخاب
2 ) اصلاح از طریق دو رگ گیری ( تلاقی)
3 ) اصلاح از طریق جهش
قبل از توضیح هر کدام از موارد بالا ابتدا به تعریفی از لکن می پردازیم :
لکن به مجموعه موجودات تکثیر شده به روش غیرجنسی که به لحاظ کلیه خصوصیات ژنتیکی و مورنولوژیکی ( مربوط به ظاهر ) یکسان باشند می گویند.
اصلاح از طریق انتخاب
اصلاح از طریق انتخاب اولین گام در راه اصلاح درختان جنگلی است. برای اینکه بتوان اصلاح از طریق انتخاب را با موفقیت انجام داد. اصلاحگر باید ماده اولیه ای در اختیار داشته باشد که از داخل آن بتواند فرم هایی را یافته و انتخاب نماید که با اهداف اصلاحی او مطابقت داشته باشند. چنین مواد اولیه ای می تواند واریته های (اکوتیپ) گونه های موجودر در مناطق موردنظر باشند. این گونه اکوتیپ ها حاوی تعداد زیادی ژنوتیپ با محتوای ارثی مختلف بوده و به دلیل دارا بودن تعداد زیادی ژنوتیپ، توانایی انطباق با شرایط متغیر محل انتشاریشان را دارند. این وریته ها می توانند به عنوان ماده ای اولیه اصلاحی پردازش مورد استفاده قرار بگیرند ( هنر نژاد، 1372 ).
اصلاح از طریق دو رگ گیری
دومین گام در راه اصلاح درختان دو رگ گیری می باشد. در این روش تلاقی ژنوتیپ های مختلف یک گونه ی گیاهی و یا گونه های مجزای یک جنس تنوع ژنتیکی جدیدی برای ادامه تحقیق اهداف اصلاحی را فراهم می آورد. تلاقی بین ژنوتیپ های مختلف در کی گونه و گونه های مجزا اثرات مهمی در اصلاح نباتات به صورت زیر دارد:
الف ) با ترکیب جدید ژن ها، صفاتی که توسط این ژن ها کنترل می گردد نیز ترکیبات جدید را به وجود خواهد آورد به این ترتیب خصوصیات ارزشمندی که در والدین مختلف وجود دارد می تواند در یک ژنوتیپ جدید تلفیق وبا روش های اصلاح نباتی تثبیت گردند.
ب ) این ژنوتیپ ها در اثر دو رگ گیری می توانند در نسل های بعدی ژنوتیپ هایی با صفات جدید به وجود آورند که تا کنون در هر دو والدین ناشناخته بوده است. این صفات در اثر همکاری ژن هایی ظاهر می گردند که از والدین به نتایج رسیده است. صفات جدید از نظر علم اصلاح نباتات قابل تثبیت می باشد.
ج ) پس از دو رگ گیری گیاهانی با تغییرات کمی و یا کیفی صفات ظاهر می گردند. این گیاهان می توانند از هیبرید والدینی که دارای یک صفت بسیار مطلوب و یا بسیار نامطلوب هستند به وجود آیند ژنوتیپ هایی با وضعیت حد وسط صفات مطلوب یا نامطلوب نیز به وجود می آیند. به طور معمول یک دو رگ خصوصیات متوسط بین والدین را ظاهر می کند. اگرچه در مواردی نیز دیده شده است که یک دو رگ تنها ویژگی مطلوب یکی از والدین را با خود حمل می کند و حالت متوسط را نشان نمی دهد.
در بعضی از موارد نیز عمل تلاقی به ظهور افراد و نادر منجر می شود که ویژگی های خارج از محدوده گونه والدینی دارند. چنین افرادی بسیار قابل توجه بوده و ارزش ژنتیکی زیادی دارند. (کیان مهر، 1360)
دو رگ گیری مصنوعی می تواند امکان آمیزش گونه ها و افرادی را فراهم آورد که به طور معمول تلاقی بین آنها ممکن نیست. گیاهان دو رگه در بسیاری از گیاهان به طور طبیعی به وجود می آیند. استفاده از هیبریدگیری به عنوان یک روش اصلاحی به ویژه در دو رگ گیری بین گونه ای و بین جنسی به راحتی میسر نیست و اغلب با مشکل ناسازگاری همراه است. ( 1990 – Demerilt ) ابتدا روش های دو رگ گیری را توضیح داده و در ادامه دلایل ناسازگاری مورد بررسی قرار می گیرد.
روش های دو رگ گیری
روش های دو رگ گیری را به دو دسته زیر تقسیم بندی نموده اند:
1 ) دو رگ گیری طبیعی
2 ) دو رگ گیری مصنوعی
دو رگ گیری طبیعی
دو رگ گیری های طبیعی در مقیاس وسیع در مورد درختان جنگلی به اجرا در نیامده اند و تنها در بعضی از جنس ها نظیر بید، صنوبر و اکالیپتوس گزارش شده است. دو رگ گیری طبیعی زمانی ایجاد می شوند که گونه ها به عنوان گونه غیربوی در آربراتوم کنار هم رویانیده می شوند که نظیر آن در طبیعت هرگز اتفاق نمی افتد. دو رگه گیری در طبیعت به ندرت به وقوع می پیوندد ولی زمانی که به وقوع بپیوندند بسته به اینکه چگونه صفات والدین با هم ترکیب شده باشند دو رگه ها ممکن است دارای تغییرات مبهم و قابل توجهی باشند ( جعفری مفید آبادی و طبائی عقدایی، 1380 )
دو رگ گیری مصنوعی
شیوه های دو رگه گیری که در گلخانه انجام می شود شیوه کشت شاخه های گلراره گل ماده ( ولد مادری ) در آب وانجام گرده افشانی بر روی آن به نام روش ترکه و آب، شیوه پیوند شاخه های گلدار ماده بر روی نهال های یکساله و شیوه گرده افشانی روی درختان بالغ می باشند. ( جعفری مفید آبادی و همکاران، 1378 ) به دلیل اهمیت و کاربرد بیشتر شیوه کشت (ترکه) و آب فقط این شیوه توضیح داده می شود.
- جهت انجام دو رگ گیری با شیوه ترکه و آب مراحل ذیل به ترتیب انجام می گیرد :
1 ) ابتدا انتخاب پایه های نر و ماده و مشخص نمودن شاخه های گل دهنده ( با توجه به شناخت از خواص فنولوژیکی و بیولوژیکی پایه ها) صورت می گیرد. متعاقب آن شاخه های گل ماده جهت جلوگیری از انجام هر نوع گرده افشانی ناخواسته از درخت مادری جدا و در گلدان های آب در گلخانه نگهداری می شوند.
2 ) قطع شاخه های دارای گل درست قبل از بازشدن گل ها و حمل آنها به گلخانه یا آزمایشگاه و قرار دادن انتهای شاخه ها در گلدانهای بزرگ آب ( با توجه به شناخت کافی از زمان مناسب باز شدن گل های نر ) جهت جمع آوری دانه گرده و نگهداری آنها در حرارت 20 تا 5 درجه سانتیگراد یخچال تا رسیدن گلهای ماده .
3 ) حمل گرده افشانی دستی از ابتدای آماده شدن گلهای ماده و جهت باروی در سه نوبت به فواصل 48 ساعت از هم انجام می گیرد.
وجود یک یا چند صفت مثبت در گونه های مختلف صنوبر، باعث تقویت این فکر گردیده است که اگر بتوان آنها را با یکدیگر دورگ کرده وهیبریدهای جدید تولید کرد کاری مفید و سودمند خواهد بود اما ایجاد دو رگ های مصنوعی به راحتی میسر نیستند و با موانع زیادی رو برو است که می بایست بررسی شود.
ناسازگاری
دلایل عمده ناسازگاری در دو رگ گیری بین گونه ای و بین جنسی صنوبرها شامل ناسازگاری های فیزیولوژیکی، ژنتیکی، آناتومیکی، شیمیایی و آندوسپرمی می باشد که باعث ریزش زود هنگام گل ها، خشکی زود هنگام کپسول ها، زوال پذیری دانه گرده و دلایل ناشناخته زیاد دیگر می گردد. ( 1979 Davidson walter)
علاوه بر این در دو رگ گیری های بین گونه های دیپلوئید و تتراپلوئید در بیشتر موارد بافت آندوسپرم تکمیل نمی یابد و یا با تکامل ناقص و ناکافی همراه است که موجب عدم تغذیه جنین و مرگ آن می گردد و ناسازگاری از نوع آندوسپرمی را به وجود می آورد. ( جعفری مفید آبادی و طبائی عقدایی، 1380 )
جهت بررسی بیشتر پدیده ناسازگاری در صنوبرها به شرح عوامل ناسازگاری در آنها پرداخته می شود.
ناسازگاری در دو رگه گیری های صنوبر
اصلاح ناسازگاری Incompatability در مواردی به کار برده می شود که دانه گرده و یا لوله گرده یک گیاه نتواند روی کلاله یا داخل بافت اندام همان گیاه یا گونه دیگر رشد کرده و سبب باروری تخمک شود. مطالعات سیتوژنتیکی نشان داده است که به سه طریق ممکن است ناسازگاری ایجاد شود.
1 ) جوانه زدن دانه گرده
2 ) جوانه زدن لوله گرده معمولی است ولی رشد لوله گرده در خامه متوقف می شود.
3 ) رشد لوله گرده طبیعی است و گامتهای نر به گامت های ماده یا نمی رسند و یا می رسند ولی بذر تولید نمی شود.
دلیل عدم جوانه زنی دانه گرده در سطح کلاله وجود هورمون های مخصوص در سطح کلاله است که در تماس گرده با سطح کلاله تراوش می شود. اگر قسمتی و یا تمام کلاله حذف شود، دانه گرده جوانه خواهد زد.
( اهدایی ، 1379)
دو رگی گیری بین گونه های یک بخش و نیز تعدادی از جنس صنوبر امکان پذیر بوده ولی تمام بخش های آن، توان دو رگ شدن با یکدیگر را ندارد.
2 . 4 ) بررسی و شناخت چند گونه مهم صنوبر
در اینجا به شناخت چند گونه مهم از جنس صنوبر پرداخته خواهد شد :
2 . 4 . 1 ) پده populus euphratica
پرده درختی با ارتفاع 15 متر دارای جست های ریشه جوش می باشد. شاخه های جوان آن صاف و یا کمی خزی است که به تدریج صاف و مومی می گردد. شاتون های گل معمولاً با باز شدن برگها ظاهر می گردد. ساقه آن تقریباً همیشه خمیده، گاهی کج و منشعب و چند شاخه و فرم تنه دارای انحنا است. چوب پده فشرده، سخت ومقاوم و رنگ آن قهوه ای تیره است. به آسانی می توان آن را خشک کرده و روی آن کار کرد، ارزش گرمازایی چوب آن در هنگام سوختن در حدود 5000 کیلوکالری بر کیلوگرم است. پوست آن در جوانی سبز زیتونی ولی در کهنسالی آن پوستی ناصاف و الیافی به رنگ قهوه ای روشن دارند. برگهای پده کبود ، خاکستری و چرمی شکل بوده و از نظر شکل متنوع می باشد. برگ جست ها نیزه ای شکل باریک با دمبرگ کوتاه مشابه برگ اوکالیپتوس و یا بید است. ( ثابتی، 1381 )
در صورتی که برگ انشعاب کوتاه و درختان کهنسال آن پهن و گرد بوده و دارای انتهایی دندانه دار و دمبرگ بلند است و نیز برگ انشعابات بلند آن مثلث یا لوزی شکل به نظر می رسد.
محل رویش پده به صورت خالص و آمیخته، حاشیه آبروها و رودخانه های دایمی و یا موقتی مناطق خشک و نیمه خشکی است که در آنها طغیانهای فصلی و غرقاب شدن خاک موجبات پیشروی این درخت را فراهم می آورد. پده کم و بیش به خاکهای شنی – لومی آبرفتی گرایش دارد ، اما می تواند روی خاکهای شنی – لومی و لومی – رسی نیز رشد کند. از خصوصیات بارز این درخت، قدرت تحمل زیاد آن نسبت به PH بالای خاک ( 9/9 – 8 ) است.
همچنین این درخت قادر است غلظت زیاد نمکهای محلول در خاک را تحمل کند که گاه میزان آن تا 53/4 درصد می رسد. این گونه بومی توران یعنی آسیای مرکزی و جنوب غربی تا شمال آفریقا است. درختی است که اغلب در کلیه مناطق ایران از سردترین تا گرمترین ( کردستان، کرمان، یزد ) و حتی در بیشه زارهای حاشیه رودخانه ها ( خوزستان ) می روید و با رشد و نمو خود یک اکوسیستم خاص در مناطق ایجاد می کند و می تواند یکی از درختان سریع الرشد و با تاج پوشش مناسب در منابع خشکی نام برد. اهمیت زیادی در صنایع چوب و جنبه های حمایتی دارد.
2 . 4 . 2 ) شالک
درختان شالک در جوانی دارای پوست خاکستری و خشن و در سنین بالاتر قهوه ای تیره با شیارهای بزرگ، عمدتاً عمودی است. تنه کوتاهی نسبت به کبوده دارند، فاقد گورچه شاخه های زاید و گره های تنه بوده و دو شاخه شدگی بر روی تنه قابل ملاحظه نیست. پوست تنه کاملاً متمایز است، شکل عمومی آن تاج باز است تاج پوشش کاملاً پری دارند. این درخت دیر زیستی کمی دارد.
2 . 4 . 3 ) کبوده
پوست کبوده در جوانی شیری روشن، نازک ، صاف و دارای چشمکهای کوچک می باشد و در سنین بالاتر به رنگ کرم تا سبز با شمکهای درشت با سطحی نسبتاً صاف و بدون شیار در می آید. تنه کبوده نسبت به شالک بلندتر می باشد. فاقد گورچه و شاخه های زاید می باشد و دو شاخگی در آن دیده نمی شود. شکل درخت تاج باز است.
2 . 4 . 4 ) سفید پلت
درخت سفید پلت دارای نام های علمی زیر است :
p . berkarensis
p . morisetiana
p . bachofenni
p . triloba
p . hybrid
سفید پلت اولین بار توسط marchal biberstein به نام p . hyrida M . B
نامیده شد که هیچ ارتباطی با گونه p . hybrida Rie ندارد و بومی شمال ایران می باشد. سفید پلت درختی بزرگ، مشابه سپدار ( p . alba ) است. شباهت برگها و خصوصاً رنگ قهوه ای این درخت و هترو فیلی که در برگهای آنها دیده می شود موجب اشتباه در تمایز این دو می گردد ولی در شکل ظاهری ساقه ها و خصوصاً ساقه درخشان کهنسال انشعابات ساقه ها و مرفولوژی گل ها، بین دو درخت سپیدار و سفید پلت اختلاف زیادی وجود دارد و این دو را از یکدیگر متمایز می سازد. بخش گیاهشناسی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور وزارت جهاد کشاورزی واقع در پیکانشهر نیز مجزا بودن این دو گونه را تایید نموده اند.
2 . 5 ) ویژگی های مشترک صنوبرها
1 ) دو جنس نر و ماده در صنوبرها، از یکدیگر جدا هستند و در اصطلاح این گیاهان دو پایه اند.
2 ) رشد صنوبرها در جوانی سریع اما دیرزیستی یا مرگ طبیعی آنها کوتاه است، بنابراین، صنوبر کار دوره محدودی را برای دسیابی به گرده بینه هایی که کشت صنوبر را توجهی کند در پیش رو داشته و در آغاز، زمان را نباید از دست بدهد.
3 ) تکثیر اغلب با قلمه انجام می گیرد : یعنی بخشی از چوب همان سال با ابعاد کافی cm20 ، mm10 – 8 قطر در انتهای باریک در صورت کاشت در فصل مناسب، ریشه ها و اندام هوایی پیدا می کند. پایه ای که به این ترتیب به دست می آید، همانند پایه ای است که قلمه از روی آن برداشت شده است. همه پایه هایی که با قلمه گیری از پایه نخستین و بعد کاشت آنها پدید می آیند، یک کلن را تشکیل می دهندکه کولتیوار نامیده می شوند. برخی کولتیوارهای قدیمی را چند کلنی می نامند، یعنی از پایه های متعلق به چندین کلن نزدیک به هم به وجود آمده اند.
2 . 6 ) بررسی برخی از خصوصیات عمومی جنسی صنوبر
2 . 6 . 1 ) اهمیت صنوبر
به دلایل زیر، چوب صنوبر در بین گونه های زود رشد از اهمیت ویژه ای برخودار می باشد:
1 ) صنوبرها از نظر اکولوژیکی بسیار کم نیاز هستند، می توان آنها را در اغلب اقلیم ها کاشت.
2 ) اکثر صنوبرها در شرایط مساعد و مساوی رشد، بسیار زود رشد هستند و گاهی تولید چوب آنها به بیش از m3 40 در سال و هکتار می رسد. ( تولید چوبهای جنگلی 2 تا 5 متر مکعب در سال و هکتار برآورده شده است ) . ( طباطبانی ،محمد، 1347 )
3 ) با مقایسه رشد صنوبرها، گونه های اکالیپتوس هم بسیار زود رشد هستند ولی اشکال آنها بردباری کمتر به سرما و لزوم آزمایش های گسترده و بیشتر در کشور ماست.
4 ) صنوبرها غالباً درختان اجتماعی هستند و کاشت انبوه آنها در کنار هم امکان پذیر است و از برخی گونه ها و واریته های آنها می توان قلمستانهای خاص و انبوه تهیه نمود.
5 ) ویژگیهای مرفولوژیکی، آناتومیکی، فیزیکی، مکانیکی و تکنولوژیکی چوب صنوبرها برای بسیاری از صنایع چوب مانند نئوپانها، کبریت سازی، روکش سازی، کاغذ سازی و ... مناسب است.
6 ) امکان پرکاربرد چوب صنوبر، صنوبرهای همه جانبه است و به قدری زیاد است که با وجود پهن برگ بودن، می توان چوب آنها را در ردیف چوب سوزنی برگان ارزیابی کرد. چوب آنها سبک، نرم، همگن، خوش کار، با رنگ روشن، دارای قابلیت خوب چسب خوری یا میخ و پیچ خوری و ... می باشد.
7 ) صنوبرها در کشور ما در بسیاری از نقاط خارج از جنگل کاشته می شوند و مردم ما با آنها آشنایی نزدیکی دارند.
8 ) ازدیاد و کاشت صنوبرها زحمت زیادی ندارد و به وسیله قلمه کاری میسر است و پس از کاشت، به جز آبیاری مراقبت زیادی لازم ندارد.
9 ) چوب صنوبرها به راحتی پوست کنی می شود و خشک می گردد و آغشته و پرورده می شود.
10 ) در شرایط کشور ما که سوزنی برگان با تنه باریک و بلند کمیاب است، چوب صنوبرها به راحتی می تواند برای تهیه تیرهای مختلف ساختمانی، تلفن، تلگراف و برق جای آنها را بگیرد.
11 ) امکام دو رگ گیری و ترکیب خواص ممتاز صنوبرها زیاد است و می توان بدین وسیله اصلاحات زیادی در روی چوب و تولید صنوبرهای طبیعی و موجود دنیا انجام داد.
12 ) در هر نوع خاکی، می توان گروهی از صنوبرها را با توجه به نیاز اکولوژیکی آنها کاشت.
2 . 6 . 2 ) کاشت صنوبر
2 . 6 . 2 . 1 ) تهیه نهال
صنوبر از جمله درختانی است که علاوه بر بذر از طریق قلمه نیز به آسانی تکثیر می شود که روش معمول و مرسوم تولید و تکثیر در حال حاضر با قلمه است. قلمه گیری معمولاً از شاخه های جوان یکساله جست ها ، پاجوش های حاصل از کنده یا مازاد شاخه های حاصل از هرس انجام می گیرد. برای تضمین موفقیت در امر قلمه گیری نکاتی را باید رعایت کرد که به قرار زیر میباشند. ( میردامادی، 1348 )
2 . 6 . 2 . 2 ) قلمه
1 ) قلمه از قسمت میانی شاخه های جوان و جست های سالم گرفته شود، زیرا قسمت انتهایی و ابتدایی شاخه ها به علت ضخامت و نازکی بیش از حد برای قلمه گیری مناسب نیستند.
2 ) شاخه های موردنظر برای قلمه گیری بایستی سالم، فعال و بدون آفت وبیماری باشند.
3 ) یک قلمه مناسب باید 25 – 20 سانتی متر طول و 5/1 – 1 سانتی متر ضخامت ودارای 5 – 4 جوانه سالم و فعال باشد.
4 ) زمان قلمه گیری پس از یخبندان زمستانه میباشد و قلمه ها باید بلافاصله در خزانه کشت شوند.
5 ) قلمه گیری باید با ابزار مناسب و تیز انجام شود تا بافتهای ابتدا و انتهای قلمه صدمه نبینند.
برای تهیه قلمه، کارگر با استفاده از قیچی قلمه بری، قلمه ها را تهیه می کند، این روش زمان زیادی می گیرد ولی قلمه های تهیه شده دارای کیفیت بالایی می باشند. کارگر عملیات زیر را پس از تهیه قلم ها باید انجام دهد :
1 ) صاف کردن سطح مقطع پایینی
2 ) یک جهت کردن و بسته بندی قلمه ها به صورت باندل
پس از تهیه قلمه باید آنرا سریعاً به خزانه منتقل کرده و کشت را انجام داد. عملیات کشت نیز توسط کارگر انجام میشود زیرا جهت قلمه در هنگام کشت مهم می باشد. دستگاه قلمه کاری برای کشت قلمه صنوبر و گیاهان مشابه در ایران وجود ندارد و برای مکانیزه کردن نهالستان یکی از نیازهای ضروری می باشد.
2 . 6 . 3 ) عملیات داشت صنوبر
به طور کلی عملیات داشت صنوبر شامل آبیاری، کودهی، پاکسازی و ترسیم جوی های آبیاری، مبارزه با علفهای هرز بین ردیفها، سم پاشی و مبارزه با آفات و حذف شاخه های ابتدایی تنه میباشد. هر کدام از این عملیات، اهمیت و روش خاص خود را دارد و بسته به شرایط محیطی انجام می گردد.
2 . 6 . 4 ) عملیات برداشت صنوبر
سالهای متمادی انسان با وسایل ساده دستی اقدام به بهره برداری از جنگل نموده است، ظهور انواع اره های موتوری تحول عظیمی را در امر قطع و تبدیل درختان جنگلی از حدود 50 سال پیش به بعد به وجود آورد. و بازده کار کارگران بهره برداری را به دو برابر افزایش داد که این موضوع از اولین تلاش ها در جهت مکانیزاسیون بهره برداری بوده است. هر چند استفاده از اره موتوری مشکلات و خطراتی را برای انسان به بار آورد ، ولی امروزه حذف اره موتوری در کار بهره برداری غیر قابل تصور است. امروزه در کشورهای پیشرفته که دارای طرح های وسیع بهره برداری هستند، از ابزار و وسایل و ماشین های گوناگون و متعددی استفاده می نمایند.
1 ) اره زنجیری
2 ) قیچی های هیدرولیکی برداشت
3 ) ماشین برداشت صنوبر برای استفاده در دوره بهره برداری کوتاه مدت.
فصل سوم
کاشت گونه های مختلف صنوبر در ایران
کاشت گونه های مختلف جنس صنوبر در برخی از استانهای مهم ایران:
ایران با داشتن تنوع آب و هوایی و اقلیمهای متفاوت از نظر تنوع گونه های صنوبر ارزشمند و قابل توجه است. ایران در حدود هشت سال پیش از تشکیل کمیسیون بین المللی صنوبر توسط FAO ( 1334 شمسی ) به عضویت آن درآمد و در سال 1335 چندین کلن صنوبر توسط کمیته ملی صنوبر به ایران وارد شد.
گونه های بومی صنوبر در ایران اغلب :
پده p . euphratica در جنوب و نواحی گرمسیری ایران گسترش دارد و سفید پلت p . caspica که در نواحی رویش خزری است می باشند.
در اینجا به برخی از صنوبرکاریهای مهم در برخی از استانهای مختلف کشورمان پرداخته خواهد شد.
3 . 1 ) استان زنجان ( بخش زنجارود)
بدون اطلاع از وضعیت و چگونگی توده ها و عناصر تشکیل دهنده صنوبر کاری ها، هرگونه دخالت در جهت بهینه سازی یا تغییر ساختار توده های عملی ناسنجیده وفاقد پشتوانه علمی به حساب می آید.
برای ارائه روش های نوین و علمی صنوبرکاری و همچنین توجیه علمی صنوبرکاران ابتدا باید در مورد شرایط منطقه صنوبرکاری، وضعیت رویشی، نیازها، ساختار توده ها، تنوع ارقام، برتری ها و کاستی های ارقام مختلف، نسبت به یکدیگر به خوبی آگاه بود. از آنجایی که توده های صنوبرکاری حاشیه زنجانرود یکی از منحصر به فردترین توده های دست کاشت صنوبر کشور محسوب می گردد، هدف مطالعه و بررسی حاضر کسب اطلاعات دقیق از وضعیت توده ها و مشخص ساختن خصوصیات ظاهری درختان صنوبر و چگونگی آمیختگی این گونه ها در درون توده هاست.
3 . 1 . 1 ) بررسی کمی و کیفی صنوبرکاری های منطقه زنجانرود
طبق تحقیق نمیرانیان، زبیری، رحمتی و باقری با نظر به اینکه اهمیت صنوبرکاری ها مردمی در تامین قسمتی از نیازهای چوبی کشور و کاستن از فشار وارده بر عرصه های جنگلی و با توجه به صنوبرکاری های قابل توجه در حاشیه زنجانرود ( ابتدای جاده زنجان – میانه ) به منظور کسب اطلاع از ساختار، تنوع ارقام و وضعیت رویشی این توده ها طراحی گردید. توده های صنوبرکاری منطقه زنجانرود به صورت مجموعه ای ناپیوسته به وسیله زمین های کشاورزی، باغ ها، زمین های بایر، مسیرهای رودخانه و جاده از یکدیگر جدا شده اند.
3 . 1 . 2 ) نتایج صنوبرکاری در زنجانرود به قرار زیر است
90% توده های صنوبرکاری منطقه از شالک p . nigra var " pubescens " (60%) و کبوده شیرازی p . alla Cr " shirazi " (30%) تشکیل شده اند.
از نظر ساختار کمی و کیفی هم چون قطر، ارتفاع، استوانه ای شکل و کشیده بودن تنه، تعداد کم شاخه، پیچیدگی و زاویه تنه، شکل و ضخامت پوست، پوسیدگی و آفت زدگی، دیرزیستی و ... درختان کبوده در وضعیت به مراتب بهتری ( در مقایسه با شالک ها ) قرار دارند.
در قطر برابر 50 سانتی متری، درختان کبوده به ارتفاع 25 متر و حجم 5/2 مترمکعب می رسند، در حالی که شالک ها حداکثر به ارتفاع 5/22 متر و حجم 6/1 متر مکعب می رسند.
در مجموع منطقه زنجانرود قابلیت تبدیل به قطب تولید چوب صنوبر را داراست که بایستی با انجام تحیقیقات همه جانبه و برنامه ریزی و مدیریت منسجم، گونه ها و روش های کاشت و داشت معرفی و ترویج شده و همچنین حمایت های لازم از صنوبرکاران در دراز مدت انجام گیرد.
3 . 1 . 3 ) نوع درختان منطقه زنجانرود
درختان موجود در صنوبرکاری های این منطقه شامل کبوده شیرازی، شالک، تبریزی و بید و تک درختانی همچون ون، نارون، زالزالک هستند. این درختان بازماندگان توده های انبوه بید دو سوی رودخانه هستند که به مرور صنوبرکاری ها جایگزین آنها شده اند. منحنی تعداد در هکتار درختان منطقه از وضعیت طبیعی برخوردار نیست. این در حالی است که منحنی تهیه شده در سال 1366 دارای وضعیتی طبیعی است ( دفتر فنی صنایع چوب ، 1371 ).
علت این امر همان طور که در نمودار 3 مشخص است، انتقال درختان از طبقات قطری کم (10) به طبقات قطری بالاتر (15 و 20 ) و عدم کاشت و جایگزینی درختان جوان است. در طبقات قطری بیشتر از 45 سانتی متر درختان شالک حضور ندارند، در حالی که کبوده های با قطر 50 سانتی متر نیز دیده می شوند. علت این امر دیرزیستی کبوده ها و رشد قطری مطلوبتر آنها در سنین بالا در مقایسه با شالک ها می باشد. در کل با وجودی که صنوبرکاران خود به رشد سریع و خوش فرم تر بودن چوب کبوده ها به خصوص در سنین بالاتر از 5 تا 10 سال در مقیاسه با شالک اذعان دارند با وجود این، کبوده ها نصف تعداد در هکتار شالک ها را دارند. شاید دلیل این امر نبودن آگاهی درباره سریع الرشد بود، متداول نبودن، در دسترس نبودن و عدم شناخت و یا مشکلات این گونه ها در استقرار و زنده ساختن آنها در سالهای اولیه رویش بوده است. با این وجود در سالیان اخیر رویکرد صنوبرکاران به این گونه باعث شده است تا درختان جوان و نونهالهای این گونه را هر چند پراکنده در منطقه شاهد باشیم. همچنین صنوبرکاران منطقه معتقدند که درختان تبریزی به توجه و مراقبت های بیشتری نیاز دارند که صرف وقت و هزینه های بیشتری را می طلبد، در حالی که درهنگام فروش تفاوت چندانی را با دیگر گونه ها ندارد و در منطقه استقبال زیادی از این گونه ها نمی شود و شاهد حضور پراکندگی این درختان در منطقه هستیم.
نمودار شماره 1 ) تعداد در هکتار درختان منطقه
همان طور که در شکل مشاهده می شود در منطقه زنجانرود 60% شالک، 30% کبوده، 4% بید و 6% تبریزی وجود دارد.
نمودار شماره 2 ) پراکنش درختان در طبق قطری مختلف تعداد در هکتار
ن
طبقات قطری (cm)
نمودار شماره 3 ) مقایسه وضعیت تعداد در هکتار درختان منطقه در سالهای 1366 و 1374
3 . 1 . 4 ) وضعیت کیفی درختان
درختان شالک تنه کوتاهتری نسبت به کبوده ها دارند. هر دو درخت فاقد گورچه، شاخه های زاید و گره های تنه بوده و دو شاخگی بر روی تنه قابل ملاحظه نمی باشد. شکل عمومی هر دو درخت تاج باز است ( زاویه شاخه ها تنه اصلی 45 درجه بیشتر ) و تاج پوشش کاملاً پری دارند.
پوست تنه دو گونه کاملاً متمایز است ، پوست شالک ها در جوانی خاکستری و خشن و در سنین بالاتر قهوه ای تیره با شیارهای بزرگ عمدتاً عمودی است، در حالی که پوست کبوده ها در جوانی شیری روشن، نازک، صاف و دارای چشمکهای کوچک می باشد و در سنین بالاتر به رنگ کرم تا سبز با چشمکهای درشت با سطحی نسبتاً صاف و بدون شیار در می آید. تفاوت ضخامت پوست دو گونه در سنین بالاتر قابل ملاحظه بوده و تا 90 میلی متر تفاوت نشان می دهد که باعث تغییرات محسوسی در جسم چوب خالص درختان قطع شده می شود.
درختان شالک دیرزیستی کمتری دارند و در درختان مسن معایبی چون پوسیدگی درون چوب، سیاه شدگی مغز، توخالی شدن و آفت زدگی چوب زیاد دیده می شود، این در حالی است که هیچکدام از درختان کبوده مشاهده شده عوارض فوق دیده نشده است.
3 . 1 . 5 ) نتیجه گیری مطالعات در منطقه زنجانرود
آنچه امروزه از وضعیت صنوبرکاری در منطقه زنجانرود مشخص است این است که انتخاب اولیه صنوبرکاران منطقه درختان شالک بوده که با گذشت سالیان سال هنوز هم 60% درختان منطقه را تشکیل می دهند. اظهارات صنوبرکاران کهنسال منطقه حکایت از آن دارد که گزینش خاصی برای انتخاب شالک در مقابل سایر ارقام صنوبر وجود داشته است. بلکه شالک و تبریزی تنها گونه های صنوبر شناخته شده و در دسترس بوده اند. چون تبریزی در مقایسه با شالک ها به خاک غنی تر، آبیاری مرتب تر و رسیدگی بیشتری احتیاج دارند و چندان برای کشت در توده های وسیع مناسب نیستند. بنابراین کاشت شالک تنها امکان برای صنوبرکاران بوده است. بعدها کاشت کبوده در منطقه به طور پراکنده آغاز شد که به علت زنده مانی کم و رشد کند در مرحله نونهالی چندان با استقبال مواجه نشده است.
3 . 2 ) استان چهارمحال و بختیاری
گونه های مختلف صنوبر بومی در این استان عبارتنداز :
1 ) populus nigra که به صورت متمرکز و نیمه متمرکز در اکثر مناطق استان به عنوان اصلی ترین جوامع صنوبر در مناطق صنوبرخیز استان ( دشت شهداء حاشیه رودخانه هندودر، حاشیه رودخانه هفته عمارت به پل رو آب و گل زرد به پل د آب، رودخانه های مناطق خمین و ساوه و ... ) دیده می شود و عموماً تحت عنوان شالک و سمرقندی شناخته می شوند.
2 ) گونه populus alba که اکثراً همراه با تبریزی و یا به صورت پراکنده در سطح کمتری از صنوبرستان کاشته شده است.
3 ) گونه پده p . euphratica که از گونه های با پراکنش طبیعی استان بوده که در حاشیه رودخانه قره چای ( منطقه ساوه و تفرش ) و حاشیه قمرود ( خمین و محلات ) پراکنش دارد.
با توجه به استعدادهای استان چهارمحال و بختیاری در زمینه صنوبرکاری و علاقه مندی کشاورزان در اختصاص دادن زمین های کشاورزی خود به کشت این محصول، برنامه ریزی و مدیریت مناسب در این زمینه می تواند، ضمن صرف هزینه های ناچیز و سودآوری نسبتاً مطلوب، بخش عمده نیازهای چوبی کشور را تامین نماید. تولید هیبریدهای گیاهی به منظور افزایش عملکرد در واحد سطح و نهایتاً استفاده حداکثر از پتانسیل منابع موجود، به عنوان یک راهکار عملی، همواره مورد توجه کشورهای مختلف جهان بوده است. ضرورت ارزیابی و معرفی پایه های برتر صنوبرهای دو رگ تولید شده با شرایط اقلیمی مختلف کشور، جهت رونق صنوبرکاری در کشور و همچنین تداوم کار اصلاح بر روی این گونه گیاهی سریع الرشد احساس شود.
3 . 2 . 1 ) پتانسیل مناطق جنگلی استان چهارمحال و بختیاری جهت توسعه صنوبرکاری
همان طور که قبلاً اشاره شد وابستگی شدید مردم جنگل نشین به بهره برداری از عرصه های جنگلی باعث فشار مداوم بر اکوسیستم این جنگلها و به خطر افتادن ماهیت وجودی آنها شده است. بی تردید عدم تجدید حیات که ضامن بازسازی و جوان شدن یک توده جنگلی است به تدریج صدماتی غیرقابل جبران را به مناطق جنگلی وارد می نماید.
در این میان توجه به ایجاد اشتغال دائم با تکیه بر توان و پتانسیل منطقه و در یک کلام ایجاد انگیزه لازم جهت حفاظت از عرصه توسط مردم منطقه و دخالت آنها در احیاء و غنی سازی جنگلها ( توسعه جنگلداری بومی ) می تواند به عنوان یک راهکار مناسب محسوب گردد، یکی از پتانسیلهای استان چهارمحال و بختیاری دارائی منابع آبی فراوان با شبکه توزیع مناسب است که می توان با کمی هزینه (انتقال آب)، تداوم جاری بودن آنها را با حفاظت از عرصه های جنگلی تضمین نماید.
در بررسیهای انجام گرفته حدود 18000 خانوار جنگل نشین در مناطق جنگلی استان زندگی می کنند که به دلیل وابستگی به این عرصه ها، سالیانه باعث تخریب جنگلها می گردند. در این مناطق به خصوص در حاشیه روستاها حداقل در یک شعاع 500 الی 1000 متری تخریب بسیار شدید است که با این احتساب در اطراف هر روستا حدود 80 الی 300 هکتار به شدت تخریب یافته است. اگر در یک برنامه ریزی حداقل به ازاء هر خانوار یک هکتار از اراضی تخریب یافته جنگلی به کاشت صنوبر اختصاص یابد حدود 18000 هکتار به میزان اراضی صنوبرکاری استان اضافه می گردد که می تواند تاثیر بسزایی در ایجاد اشتغال، ایجاد درآمد و تولید منابع سلولزی داشته باشد و در آینده فشار بر عرصه های جنگلی را کاهش دهد. اگر تولید در هکتار و در سال را با استفاده از کلن های سریع الرشد حدود 30 متر مکعب در نظر بگیریم سالیانه 540000 متر مکعب تولید در هکتار این عرصه ها می گردد که مطمئناً دنباله رو سیاستهای سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور و کاهش دهنده وابستگی مردم به عرصه های جنگلی با ایجاد درآمد مولد همراه با شغل دائم و بومی است در ادامه این روند استقرار کارگاههای کوچک و بزرگ با بهره برداری از چوب صنوبر در دوره های زمانی کوتاه مدت و یا میان مدت و حتی دراز مدت تضمین کننده رشد اقتصادی این مناطق خواهد بود.
نقش جنگلهای منطقه زاگرس در زمینه حفاظت از منابع آب و خاک با گذشت زمان به یک نقش استراتژیک برای کشور تبدیل می گردد. رشد روز افزون جمعیت جهان و بهره برداری رودخانه مذکور ارقام و گونه های مختلفی از صنوبر به صورت متراکم و یا پراکنده کشت گردیده است. در مناطق دیگر استان نظیر ساوه، خمین، سربند، فراهان و تفرش نیز کشت صنوبر در حاشیه رودخانه ها و مزارع مرسوم می باشد و به عنوان منبع درآمد و سرمایه ای که در واقع ضروری و نیاز به کمک روستائیان می آید و رفع نیازهای چوبی جهت مصارف مختلف روستایی و شهری به کار می رود.
3 . 2 . 2 ) اهداف و برنامه های طرح صیانت از جنگلهای زاگرس در استان چهارمحال و بختیاری
سیر تخریب جنگلهای زاگرس و اهمیت آن در حفاظت از منابع آب و خاک کشور باعث تعریف طرح صیانت از جنگلهای زاگرس گردید. با مطالعه دقیق مناطق جنگلی این حوضه در استانهای تحت پوشش، برنامه عملی به منظور حفاظت، احیاء و غنی سازی این جنگلها با تکیه بر منابع و پتانسیلهای منطقه رویشی زاگرس پیاده گردد.
در اولین گام در استان چهارمحال و بختیاری حدود 30 هزار هکتار و در گام دوم حدود 40 هزار هکتار از جنگلهای استان در برنامه مطالعه قرار گرفته است. در این مطالعات سعی شده با بررسی دقیق منابع استان ، برنامه عملیاتی برای حفاظت و احیای جنگل های استان فراهم گردد.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 59 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله شناخت خصوصیات مرفولوژیکی و ژنتیکی جنس صنوبر و کاربرد
فرمت فایل: